BASA SUNDA

RESUME BUKU

“NGALANGLANG KASUSASTRAN SUNDA”

Karangan Ajip Rosidi

Oleh Ismi Alawiah

A.           Priodisasi Sajarah Sastra

Pananglutikan jeung mutala’ah ngeunaan sastra Sunda nepi ka kiwari masih keneh saeutik.  Sangkan nu geus aya ge tacan nyumponan sarat-sarat ilmiah, boh sistematikana boh materina, masih keneh campur-campur antara pangajaran sastra jeung pangajaran ngarang. Masih keneh pabaur antara sajarah sastra, kritik sastra jeung teori sastra. Eta teh kusabab saacan nulis teu ditangtukeun heula wangenan-wangenana. Pananglutikan ngeunaan sastra dibagi kana tilu golongan nyaeta, teori sastra, sajarah sastra, jeung kritik sastra.

Jaman kiwari teh loba sastra-satra Sunda anu masih keneh pabaur jeung pangajaran ngarang, kusabab loba keneh anu teu ngarti kana naon eta satrsa Sunda teh. Lain sastra Sunda hungkul anu saeutik tulisana tapi sastra Indonesia ge anu geus aya tulisana can tangtu bener masih loba keneh anu salahna. Sastra Sunda masih keneh saeutik anu nulisna kusabab si penulisna bingung kudu nuliskn naona da teu apal naon bae anu kudu ditulis kusabab satra jaman baheula atawa buktina ge dianteupkeun nepika bulukan teu katumpuk-tumpuk, padahal sastra Sunda teh mangrupakan katerangan kahirupan urang Sunda baheula.

Sajarah Sunda Jeung Sajarah Sastra Sunda

Kulantaran rea bahan anu tacan kakumpulkeun, atuh pananglutikan sajarah Sunda ge masih keneh kosong. Para ahli walanda saeutik keneh anu neundeun perhatian kana sajarah Sunda. Lolobana bangsa walanda nyaritakeun sajarah indonesia teh nyaeta nyokotna mah tina sajarah Jawa, saeutik anu naluktik kana sajarah Sunda mah.

Supaya menang gambaran anu tetela periodisasi sajarah Sunda meunang Adiwijaya jeung Salmun teh yaeta:

1.             Periodisasi R.I. Adiwidjaja

R.I Adiwidjaja dina garis badagna ngabagi periodisasi sajarah sastra teh jadi lima jaman, nyaeta:

·                Jaman Hindu dibagi dei jadi tilu alam:

Alam Tarumanegara nu Adiwidjaja

Alam Galuh

Alam Padjajaran

·                Jaman Islam

·                Jaman Islam saeunggeus keuna ku pangaruh Mataram

·                Jaman Beh dieu saenggeus keuna ku pangaruh Kulon

·                Jaman kaayeunakeun saeunggeus kena ku pangaruh peperangan

2.             Periodisasi M.A. Salmun

 M.A Salmun dina bukuna Kandaga Kasusastran tea ngabagi-bagi sajarah kasusastran sunda kana dalapan periode:

·                Jaman hindu, mangrupa prasasti-prasasti dina batu

·                Jaman Galuh, teu puguh iraha-irahana dina batu ditulis aksara sunda baheula.

·                Jaman Pajajaran anu tuluy dibagi dua yaeta pajajaran awal jeung pajajaran akhir.

·                Jaman Islam jeung Mataram

·                Jaman Baheula

·                Jaman sepuh

·                Jaman Parahiangan

·                Sabada perang dunya II

B.            Priodisasi Sastra Sunda

Kecap sastra teh mangrupakeun kecap anu asalna “castra” (bahasa sansekerta) nu hartina hukum, aturan, pelanggeran. Jadi sastra mangrupakeun hiji cabang kesenian anu ngagunakeun bahasa minangkala mediana. Fungsi sastra pikeun jaman masyarakat jaman buhun nyaeta teu bisa dipisahkeun tina upacara-upacara ritual manusa nurutkeun kana kepercayaan. Dina alam pakuan pasantren sastra teh jadi media pikeun ngadidik manusa kana bagbagan agama. Periodisasi sajarah sastra Sunda teh diantarana nyaeta:

1.             Jaman Buhun, hasil sastra rakyat anu teu kapanggih pangarangna.

2.             Jaman kiwari, hasil-hasil alam Sunda dijajah mimiti ku Mataram nepika jepang.

3.             Jaman Kiwari, sabada merdika, hudangna deui jiwa jembar Sunda.

C.           Carita Pantun: Lutung Kasarung

Salah sahiji sastra Sunda anu asli nyaeta pantun. Pantun nyaeta hiji kasenian Sunda anu kiwari mah geus langka pisan. Tapi ayna mah geus loba anu nyieun ngamoderenkeun pantun. Umumna rangkai carita pantun teh anggeur bae nyaeta dimimitian ku Raja Pamuka, ditema ku mangkat carita, nataan karajaan jeung nu boga lalakon, tidinya tuluy ngalakonan. Contoh bait carita pantun lutung kasarung:

Ngeureunkeun anu sakeudeung

Ngabebeda anu keur ngora

Pulang poe tuluy mondok

Nu ngaliwat kaedanan

Lain bogoh katinuna

Bogoh katingkah anu ninun

            Heunteu jadi soal anu ninuna, naha purbararang jeung adina dina lalakon lutung kasarung atau Nyi dewi Asri dina lalakon mundinglaya dikusumah atawa putri sejena, unggal putri anu ninun biasana di gambarkeun ku cara kitu.

D.           Haji Hasan Mustapa : Silanglang lalayaran

Haji Hasan Mustapa hiji satra anu moal bireuk deui pikeun orang Sunda, dimana masyarakat Sunda nganggeup anjeuna bujangga Sunda nu pangluhurna. Loba tulisan Haji Hasan Mustapa anu dimuat tina harian, tapi loba oge anu mere komentar tulisana bisa kaharti lain ku jalma biasa, padahal dimana mana ge tulisan mah kudu kaharti ku manusa dan sastrawan ge manusa.  Ari para ahli Sunda teh umumna mesek hasil sastra Sunda teh ngarasa cukup ku muji purwakantina atawa jumlah engang dina unggal padalisan. Pamadegan jeung anggeupan kana sastra cara kitu teh kiwari oge masih keneh rea dianut ku jalma-jalma nu nganggeup dirina ahli sastra Sunda. Mangsa harita pageuh pisan urang Sunda nyekel pamadegan yen kaendahan puisi teh mangrupakeun padika mati dangding.ditidnya tuluy tibul anggeupan yen nulis puisi teh ngan ngeusian  pola pupuh anu geus puguh tea ku basa-basa jeung kecap anu arendah.

Nya dina situasi sastra cara kitu, Haji Hasan Mustapa ngadangding, sok sanajan anjeuna ngagunakeun wangunan dangding anu mati kawengku padika-padika jeung aturan-aturan anu sifatna mutlak, dangding Hasan Mustapa anggeur hegar serta teu leungiteun spontanitana. Pola dangsing ku Hasan Mustapa dianggeup ngan wungkul minang ka unsur estetika puisi, lain padika mati anu rereana sastrawan Sunda mangsa harita sagala-galana tina puisi, nya patokan, nya dadasar, nya tujuan. Dangding mah sok sanajan pupuh naon, kudu terus jeung rasana. Jadi nya kumaha rasana nya kumaha eusina. Contoh Hasan Mustapa ngagunakeun babandingan anu khas Sunda:

Mun aing suhud ka iwung

Tandaning lain ka awi

Susah keur nganyam ayakan

Eleh ku ngeunah sakali

Ngarasa kurang keur kurang

Butuh keur anyaman bilik

E.            Haji Hasan Mustapa: Hiji Fenomena Manusa Sunda

Tahun 1960, Deungeutna dina waktos mieling mendak  taun nu ka 30 haji hasan Mustafa(HHM). Acara meiling harita di ayakeun ku awak-awak Galih Pakuan nyaeta lingkungan jalma-jalma anu mikaresep ka HHM sarta sok nyarebut maranehna murid-muridna HHM. Sanajan Dina seratanana 144 patakonan jeung jawabna (anu ku M.Wangsaatmadja almarhum dijudulan syeh nur jaman) HHM nandaskeun yen anjeunna mah teu wasa  ngamuridkeun (mapatahan deungeun)

Acara mieling HHM biasana ngan ukur riungan interan bae anu biasana di vokalan ngajeujeuhekun riungan-riungan  ku aktivis galih pakuan nyaeta M, Wangsaatmadja anu di sebat minangkan “sekretaris” HMM. Sajeroning genep taun pangahirna yuswa HMM, anjeunna sabisa-bisa ngingiclik kamana HMM angkat sarta nuliskeun naon-naon bae kasauranana HHM. Sabagian seratanna kungsi dicitak. Kusabab aya kasauran HMM ka MW nu nina, “tulisan-tulisan kami tong diduitkeun”, janteun buku-buku leutik anu dicitak teu nyebar di took-toko, mung dibagikeun ka lingkungan khusus anu pamulangna ngan saukur ngagantian waragad nyitakna bae. MW nyaeta jalmi anu ngajaga kana seratan-seratan HMM. Anjeunna ngoleksi naskah-naskah HHM anu panglengkapna. Anu dimana seratan eta sataun sakali nyaeta  dina waktos mieling mendak taun pupusna HMM nembe di tembongkeun ka anu hadir dina acara eta.

Dina taun 1961, ku pokalna BPB Kiwari Drs, Moh, Amir Sutaarga nu ngawakilan museum pusat PDK Jakarta, babadamian jung jawatan kabudayaan pusat pikeun nyalin sakabeh serata-seratan HHM anu aya di Mw pikeun di simpen dina koleksi museum. Masing-masing seratanna di ketik lima rangkep, hiji keu koleksi museum, hiji keur jawatan kebudayaan pusat, hiji keur jawatan jabar sarta nu dua deui keu MW. ngan dina waktos harita realilasi “proyek” ieu teu puguh dongengna, seratan anu parantos diketik duka dikamanakeun sawareh masih aya di bumi MW salaku pewaris aslina tapi sawarehna teu puguh dimana-manana, wallahualam. Tangtuna bae ari hadena mah eta naskah-naskah disimpen dihiji museum khusus, museum HHM.

Tahun 1969 waktos kuring ngumbara disumedang aya tukang cukur dijalan caipada nu bari nyukur the sok ngagorolang ngahiringkeun dangding guguritan HHm. Apaleun! Eta hal nembongkeun yen karya-karya HHM dipikareseup ku balarea. Naon pentingna naskah-naskah HHM keur urang? Penting sabab HHM te hiji bujangga sunda, anu ku sawatara ahli mah teu asa-asa digelaran Ki Ageng.

Ngenaan seratan HHM ieu hal leuwih penting pisan, sabab tokoh HHM the tokoh anu kontroversial, sawareh aya anu ngugung-ngugung bebeakan, sawareh deui aya anu nganggap HHM hiji ulama mahiwal, ahli mistik ngaco, ahli kabatinan nu teu mustahil mawa urang kana ma murtadan, jeung saterusna. Dugika kiwari teu aya anu kungsi maluruh, nitenan, nalungtik, neuleuman kana seratan-seratan HHM kabeh. Jalma-jalma ngan saukur pro atawa anti-HHM bari jeung teu kungsi wawuh wanoh enya saha sarta kumaha ari HHM saenyana.

Ayana usaha para mahasiswa jurusan basa jeung sastra sunda kiwari mieling wewetonna HHM penting kedah maruluh kana karya-karya HHM sabab HHM najan kumaha, HMM the hiji fenomena. Fenomena penting sabab dina jeroning yuswana nu kirng langkung 80 taun the, HMM nyerat naskah pirang-pirang. Diantawisna dangding, peadaran, Tanya-jawab, surat-surat jeung sajabana.

F.            Wawacan : Purnama Alam

Wawacan teh lain bibit-bibit pituin Sunda, ari wawacan sanajan pada-pada wedalan wetan, siganamah asupna heunteu ngaliwatan jalan anu di sorang.bisa jadi dangding minangka wangunan karajinan mah, dipika resep ku para menak jeung priayi anu nganggap dirina ahli. Motif anu pangdipika resepna tina wawacan teh nyaeta putri anu geulis dipika bogoh ku putra raja anu kasep, perang anu rame jeung sajabana. Sacara wangunan wawacan teh saeunyana teu kawengku ku eusi nu dicaritakeunana. Heunteu katalian kulalakon. Buktina kapan aya wawacan perang leutik di Sumedang anu bukti historis jeung sajabana ti eta. Rereana lalakon di wawacan teh saduran lain asli. Kabeh oge wawacan teh dianggit diapik-apik unggal pangarangna nembohan mamanis basa jeung purwakanti pabisa-bisa, ngagambarkeun lalakon pasiga-siga meh kabehanana mangrupa bacaan panglipur pikareuseupeun.

Tapi sabalikna oge dina prakna kabehana oge silih paling, silih turun, babakuna dina deskripsi kaayaan alam. Dina enggoning nenagan purwakanti anu ngaloncrang, para pangarang anu ngaranggitwawacan teh sering ninggalkeun logika anu waras, nepika rea panataan anu mun disidik-sidik mah bakal tetela papalingpang pisan jeung kanyataan.

Tapi memang lamun urang maca wawacan urang geus kudu taki-taki wani ninggalkeun sagala logika jeung kahirupan nyata. Cindeknamah ngan kujalan luas ninggalkeun hal-hal luas anu manjing akal bae, urang bisa resep macaan wawacan teh. Jadi mun kiwari aya jalma anu nyieun wawacan dina kaayaan pangangguran nu suasanana sarua jeung wawacan Purnama alam atawa rengganis teh paling-paling kudu dianggep jalma anu jiwana teu kaur lilir da hirup dialam anu saenyana geus kalarung.

Dina wawacan purnama alam urang dibawa kunu ngarangna kaalam jauh deukeut anu katalikung ku ngaran-ngaran tempat anu samemehna wawuh atawa pernah kadenge salila hirup sapopoe. Purnama alam teh lain carita salancar. Boh leunjeuran lalakona, boh panataan-panataana, aya anu sifatna pmangrupakeun perlambang kahirupan manusa.

G.           D.K Ardiwinata : Baruang Ka Nu Ngarora

Kitu tungtungna jalma anu ngalanjur nafsu, matak sangsara kana diri, nyusahkeun ka kolot-kolot. Kitu ungalna kalimah panungtung dina carita baruan ka nu ngora. Carita eta tujuana pikeun ulang ngagugulung nafsu anu matak ngadorakakeun kana diri sorangan. Pangarang dina carita naon bae pasti nyantumkeun nasehat atau amanatna atawa maksud jeung tujuan. Naon wae maksud jeung tujuan pangarang dina carita, nyaeta, hiji, pikeun mamatahan jeung ngadidik. Kadua baheula mah anu ngarang carita teh guru wedalan Raja.

Cara umumna dina roma-roman jeung karangan liana tina basa Sunda nu karasa pisan jadi kelemahan dina baruang nyaeta kurang ngayakinkeun gambaran-gambaran perwatek jelema anu ditokohanana.umumna dina roman-roman Sunda mah kurang memperhatikeun faktor psikologis. Sanajan teu pati katara, tapi teu kakurang teh karasa deih dina baruang oge.

Dihandapa contoh carita baruang ka nu ngarora nyaeta:

            Ari geus bobogohan mah Si Piah jeung si Aom Usman, taya taksiran, iraha papanggihna da adat pasar mah tara aya lanjang diumbar, turug-turug teu aya pisan urutna. Ari anu bogoh tea kapamajikan aing, tangtu loba da puguh geulis. Si Piah wae ge tangtu bogoh nenjo Aom Usman kawantu sakitungalenggerengna. Ari jelema tea awewe lalaki pada boga sahwat, lalaki nenjo anu geulis bogoh, awewe nenjo anu kasep tangtu bogoh, eta mah teu jadi salah.ulah soteh mun ngahaja neges-neges, ngarah nghudangkeun syahwat. Sumawona mun jeung prakna laku goreng. Ngan eta matak sebel teh Aom Usman ku ngahajakeun, make ngadeuheuman jeung ngajak seuri , ieu aing putra menak teu nyagap angen sorangan. Ah, keun bae sakitu-kitu bae mah, jamak, itung-itung sidekah.

H.           Yuhana : Protes Sosial

Yuhana anu ngaran aslina Ahmad Basah nyaeta pangarang sunda luareun bale pustaka anu kaasup pangproduktifna, anu aktif jadi pangarang salila lima taun. Carita-carita Yuhana umumna ngagambarkeun kaayaan masyarakat Sunda mangsa harita. Nyaeta masyarakat feodal jeung kolonial, sacara sadar Yuhana dina buku-bukuna ngalakukeun protes sosial. biasana sacara teu langsung tapi seuring oge sacara langsung kujalan nginjeum letah palaku caritana.

Aya hiji hal anu karasa paradoksal anu sering nyampak dina roman-roman sosial. nyaeta sok sanajan pangarangna ari dina dasarna mah mikangewa jeung mika ceuceub pamarentah walanda anu simpatik. Roman karangan Multatuli anu nembongkeun simpati anu luar biasa tur nembongkeun sikeupna anu teunenung enggoning ngabela nasib rahayat pribumi, ngadakwa kakeujeuman jeung kebengisan parentah walanda.

Umumna nu jadi jejer karangan-karangan Yuhana teh kasangsaraan rakyat leutik nunteu wakalaya diperes ku kaom the haves anu diwenangkeun ku struktur sosial alam harita. Tokoh-tokoh rea nu mangrupa gambaran tragis kahirupan jelema nu jadi korban struktur sosial harita, contona tokoh Imas dina Carios agan permas apan mangrupa tokoh tragis anu jadi korban struktur masyrakat kolonial anu teu adil.

Meh kabeh tokoh dina carita karangan Yuhana mah jelema-jelema anu teu bisa walakaya dikakaya ku kaayaan. Jelema-jelema melarat anu jadi korban panandasa katut katelenges jeung kabengis anu lian. Sacara pribadi Yuhana mapatkeun maneh dina pihak nu walurat.

            Harti Yuhana gegedena tina jihad historis jeung sosial  roman-romana mangrupakeun protes sosial jeung gambaran masyarakat feodal kolonial mangsa anu ngarana hirup nyaeta dina taun lilikuran. Ku eta oge cukup alesan pikeun mere tempat khusus pikeun ngabhas buku-bukuna dina buku pedaran ngeunaan kasustraan Sunda mah.

I.              G.S.: Dogdog Pangrewong

Dina tahun 1930 ballai pustaka ngaluarkeun hiji bunku anu judulna Dogdog Pangrewong, eusina tujuh carita pondok karangan G.S. atawa G. Kawandakusuma anu pernah jadi wadana disalah sahiji kawadanan Sunda.  Sakaterang mah dogdog pangrewong teh kumpulan carita pondok anu munggaran di Indonesia, lain saukur di Sunda. Dalah dina karangan basa Indonesia oge karangan M. Hasim anu judulna Taman Duduk. Cara M. Kasim ngarang carita-carita anu tuluy dikumpulkeun jadi taman duduk tea, pangjurung anu matak G.S ngumpulkeun sarta nyusun carita-caritana oge lain kasadaran nyastra tapi estuning ngan wungkul hayang nyusun carita saibat pilandongeun anu eusina tiasa ngaleungitkeun sagala rupi kasusah. Hakekatna G.S dina carita dogdong Pengrewong teh nyaeta nuluykeun tradisi dongeng lucu. Carita anu mimiti “Lembu”, anu nyaritakeun aki Bogem nu sieuneun ku oray masang jiret. Lulucun anu sakitu basajana teh dicaritakeun kalayan maher.

Dina carita “Jin” jeung “guguyon Dina Bulan Puasa” G.S nyaritakeun lingkungan hirup amtenar BB dina awal abad ka 20-an. “Jin” nyaritakeun juragan wadana anu resep heureuy tamba keueung pedah dikantunkeun ku garwa  tuluy ngaheureyan upasna nu borangan. Sedengkeun carita “Guguyon dina bulan puas” diwangun ku sababaraha carita anu lucu dilingkungan kawadanan jeung kabupaten dina bulan puasa.

Ari umumna mah lulucon dina Dogdog Pangrewog teh nengah teu kasar. G.S enggoning milih pikeun bahan lulucon teh babakuna nyandak tina watek, sifat, adat tabeat jeung saat-saat psikologis manusa. Dogdog pangrewog mah boga hartian kembar, nuluykeun sarta ngamekarkeun kalawan positif tradisi lulucon Sunda dina pantun, dongeng-dongeng lucu jeung sapadana, jadi mulusara jeung numuwuhkeun nu heubeul, sarta nyontoan ngagunakeun wangunan sastra anyar, nyaeta wangunan carita pondok, nu make dasar-dasar moderen.

J.             Raden Memed Sastrahadiprawira

R. Memed S dibabarkeun di Manonjaya, Tasik dina kaping 18 maret 1897. R. Memed teh anu naji kasustran Sunda mimiti dina kongres basa Sunda nu munggaran diayakeun dina taun 1924 di Bandung, waktos anjeuna ngaoskeun dangding ciptaana. Dina kongres Basa Sunda nu kadua oge anjeuna jadi pusat perhatian batur sabab anjeuna maen jadi utusan Sultan Mataram. Lain kusabab ngiluan wae kongres basa sunda manehna terkenal tapi oge kusabab loba karangana.

Pamadegan R.memed ngeunaan kasustran dieceskeun dina eseyna “kasusastran Sunda” nyaeta karangan-karangan anu sarae basana, boh dirakit dangding boh diruku wae, sunggining buahna kabinangkitan nu ditembongkeun kasaenana ku basa. R. Memed minangka sastrawan, gugon kana kabiasaan dalang anu ngudal piwulang. Ari jelma anu utama tea cek R. Memed mah nyaeta anu gede karumasa sarta anu satia kana tetekon ngajalankeun rupa-rupa kawajiban jeung pituduh nu geus ditangtukeun ti barang gubrag kadunya nyaeta darahna.

Teu mustahil R. Memed nu munggaran neundeun katineung kalawan daria kana pangaweruh sajarah teh. Bukuna sajarah tanah jawa mangrupa usaha nu munggaran nyusun sajarah lemah cai kalawan ngagunakeun sumber-sumber sajarah anu bisa dipercaya. Katimneung jeung karesepna kana sajarah, gede tapakna dina karya-karya sastra. Bisa jadi R.Memed teh sastrawan anu munggaran mungguh dina basa Sunda mah, anu pikeun nyusun carita-caritana ngagunakeun cukrukan sajarah heunteu kudu dipasualkeun heula bisa ditarima heunteuna sacara ilmiah mah.

Dina pihaturna kana sempalan Babad Cikundul, Memed nerangkeun naon sababna pang anjeuna ngareka eta gending kresmen nyaeta hayang nambahan katerangan urang Sunda tina hal babad, maksudna supaya urang Sunda ngeunteung ka karuhuna, sarta boga jiwa ngawula sarta ngelingan urang Sunda oge.

Kulantaran ceuk pamadegan R.memed manusa teh aya nu murba sarta murbana lain rempakeun lain lawaneun, atuh hirup teh kudu nyumponan tetekon anu sakieu moal aya mamalana kana diri, malah mawa kautamaan.

K.           Mohamad Ambri

Mohammad Ambri dibabarkeun di Sumedang dina tanggal 8 september 1892. Mohammad Ambri teh orang Sunda anu hirup make padika jeung tetekon kasundaan. Dina karangan Moh. Ambri tara mawa sikeup peupeuleukeuk guguruanan cara umumna para pangarang Sunda anu sajaman. Dina karangan-karangan Moh. Ambri lain kaendahan basa anu kudu diteangan sabab moal aya, tapi kaendahan basa cara susunan basa anu pinuh ku kembang jeung direumbeuy ku basa kawi anu ngoncrang sorana tapi teu matak ngadeukeutkeun anu ngarang kana maksudna. Kaendahan basa cara kitu anu dina harita mah mutlak jadi cecekelan para sastrawan jeung bujang sunda, tapi Moh.Ambri mah beda deui manehna bisa kaluar tina aturan jeung padika tata basa anu dibenerkeun ku juragan guru.

Kaendahan basa Ambri mah nyaeta kaendahan anu sumirat tina kabasajanan kecap anu merenah tur boga fungsi anu esensial dina wangunan imajinasina. Basa Ambri mere gambaran langsung kanu maracana ngeunaan naon anu dipimaksud kunu ngarangna kalawan heunteu karasa deui yen eta gambaran ditepikeun ku basa.

Kaendahan basa karangan-karangan Moh. Ambri henteu statis tapi dinamis. Kaendahanana lain kaendahan anu geus dialas ditangtukeun ku padika-padika mati, kaedahanana lain kaendahan nu dirumuskeun dina palan-apalan barudak sakola, kaendahan langsung kaendahan hirup jeung kahirupan manusa.

Bedana ti para sastrawan Sunda jeung Moh.Ambri nayeta Moh.Ambri mah resep ngagambarkeun alam nyata kahirupan jamana sacara jujur. Jujur dina harti enggoning ngagambarkeun manusa-manusana, manusa Sunda teh estuning saujratna. Dina karangan-karangan anu jumlahna teu saeutik Ambri geus nuliskeun jenenganana dina sajarah sastra Sunda ku mangsi emas, tur moal aya urang Sunda anu sadar yen dirina urang Sunda bari jeung daek ngajenan sastra Sunda anu bireuk kana jenenganana.

L.            Caraka: Neangan

Diantara para pangarang nu geus moyan mangsa samemeh perang, teu rea anu kiwari masih keneh aktif nulis. Komo deui anu nembongkeun kamajuan babakuna dina beuki matengna ajen sastrana salah sahijina Sjarif Amin jeung Wiranta. Dina karangan-karangan sabada perang, faktor esensi buku beunang disebutkeun leungit, nu tingal suasana puitis anu sublim disinaran ku humor nunembongkeun kajembar hate nu ngarangna.  Waktu lembaga Basa jeung sastra Sunda munggaran ngayakeun pasanggiri ngarang carita pondok taun 1953, Wiranta meunangkeun hadiah anu kadua nyaeta kucaritana hoskut.

Neangan ngamuat tilu carita pondokjeung hiji roman pondok.numimiti judulna neangan mangrupa mutiara anu pangendahna, ditema ku pacul anu ironis, sarta pikun anu realitas ngagambarkeun kaum o-ka-ba (orang kaya baru). Tapi opatana ge didasarkeun ku hiji kasadaran sosial anu sarua, ngagambarkeun kabingung manusa Sunda kiwari nu keur pada nenagan cecekelan.

Ditinggal tina jihatnamah judul neangan teh ngawakilan sora dasar opat carita anu dimuat didinya. Carita anu mimiti, anu judulna neangan anu ngagambarkeun manusa kota si “kuring” anu ngarasa teu sugema ku kahirupan anu sagala kawengku ku kudu, kulantaran katalikung kupagawean nya nepika nelek maneh. Dina carita nu kadua anu judulna pacul, barobahna pakumbuhan buhun teh digambarkeun pangarang kalawan ironis. Carita anu katilu pikun, heunteu ngagambarkeun kahirupan kampung tapi kahirupan kota, sarta lain kahirupan samaneaurang kota, tapi bumina juragan Astra anu beurat beunghar kauntungan tina dagang.

Roman pondokna minantu, karikatur urang kampung nu hayang minantuan ka tentara, dibelaan ngajual munding sarta ngirimkeun anak parawanana ka kota. Hadena deui anu nyambut teh pada mamanggul bentang kapten. Tapi teu ku henteu kaptena kapten palsu, tukang tipu anu gaku-ngaku kapten sarta nyanggupan bisa ngadatangkeun kanteh pikeun sawatara pabrik tinun.

Karangan-karangan caraka mangrupa ironi jaman, nu digambarkeun manusa-manusa sunda sacara teu sadar jadi korban struktur sosialna, mikahayang anu moal bisa kahontal ku manehna. Manusa-manusa basaja anu kabandang caah ditengah-tengah paneka dunya, dasar-dasar buhun geus eunyeuh, neangan gantina anu ajeg pageuh nutacan nyampak.

M.          Rusman Sutiasumarga: Papacangan

Rusman sutiasumarga teh leueih deukeut ka para pangarang anu ku M.A Salmun mah disebut Parahiangan.  Tapi lamun di golongkeun menurut sastra mah leuwih merenah para pangarang sabada perang. Dina tahun 1956 Rusman mimiti nulis carita pondok ku basa Sunda. Dina Basa Sunda mah carita-caritana leuwih hirup jeung leuwih hurip.

Basa sunda anu dipake ku Rusman pinuh ku tanaga-tanaga ngagambarkeun, sakapeung ngingetkeun kana basa karangan Moh. Ambri. Basa Sundana kacida bedana jeung basa Sunda umumna para pangarang ngora. Ieu mah teu kapangaruhan ku jalan basa jeung jalan pikiran basa Indonesia kulantaran Rusman mah geus ti baheula diajar mikir jeung ngedalkeun rasa katut pikirana dina basa Sunda.

Carita pondok Rusman lain mang sakadar mangrupa ngagulidagna emosi anu teu kakadalian. Taoi mangrupa kristalisasi tina hirup anu herang ngagenclang. Carita-carita pondokna henteu kur sakadar ngagambarkeun diri utama barudak puber anu kakara bisa diajar nyebut “didunya teh aya kuring”tapi mangrupa eunteung kahirupan anu jembar, ngagambarkeun masalah-masalah anu disanghareupan ku manusa (sunda) sabada perang.

Ditilik tina jihat ieu, carpon Rusman tina basa Sunda karasa leuwih ungguh manan carita pondok anu dina basa Indonesia anu geus dibukukeun tea. Dina basa Sunda sok sanajan ngagambarkeun katugenah jeung sangsara manusa korban perang karasa leleb teu pinuh ku jumeritna jiwa meredih kaadilan anu sakapeung karasa epemeer. Ayeuna carpona nukabehna ngan lima geus dibukukeun nu judulna “papacangan”. Papacangan teh salah sahiji judul carita anu dimuat dina eta kumpulan diteundeun pangharepna, anu dianggap panghadena. Papacangan mangrupa sketsa anu kalawan eces ngagambarkeun barobahna masyarakat Sunda.

N.           Tini kartini : Jurig

Tini Kartini mangrupakeun sastrawati sunda anu sok nyieunan carpon. Salain ti carpon oge Tini sok ngadamel sajak. Sanajan masih nembongkeun sawatara kakukrang nu umum di anu ngamimitian, tapi kumpulan carita pondokna Jurig mangrupa sumbangan anu gede hartina kana kamekaran carita pondok Basa Sunda. Kumpulan caritana di judulan jurig kulantaran carita anu kitu anu dimuat panghareupna sarta mangrupakeun carita pondok anu pangalusna.

Naha  dina carita jurig teh emang asli jurig teh aya atawa henteu? Pangarangna ngan kur nyaritakeun hal anu sering kajadian di lembur Sunda. Pangarangna teu pipilueun ngayakinkeun atawa ngbohongkeun ayana jurig. Pangarangna teu mere jawaban kana eta pananya, ngan kur babarengan maluruh alam nyata jeung alam gaib. Tapi pangarangna kalawan kuat pisan geus nyuguhkeun kahirupan anu karasa hurip, kasar, pinuh kupananya jeung rahasia gaib anu ti jaman Adam nepika kiwari masih keneh mangrupa masalah anu teu kajawab ku akal.

O.           Sajudi : Lalaki Di Tegal Pati

Istilah jeung wangunan sajak kungsi ngageumpeurkeun dunya kasusastran Sunda, jadi bahan polemik anu teu beak-beak. Nu dimaksud ku “sajak” didieu nyaeta sajak bebas anu dina bahasa Indonesia mah sajak hartina puisi umum. Sajudi lain anu moloporkeun nulis sajak dina Basa sunda. Sabab menehna nulis sajak dina tahun 1955.  Sabada diayak deui kalawan ditaliti sajak-sajak Sajudi kiwari dikumpulkeun sarta dikaluarkeun mangrupa hiji kumpulan sajak anu judulna”lalaki di Tegal Pati”. Lalaki ditengal Pati teh ngaran judul panungtung anu dijadikeun judul sakumna sajak-sajak dina eta kumpulan, lain bae ngawakilan sora dasar sajak liana, tapi oge ngagambarkeun teuneung penerbitna ku ngaluarkeun kasusatraan Sunda.

Dina puisi Sajudi aya dua hal akarna nanjeur dina kahirupan Sunda buhun. Nu kahiji nyaeta wirahmana, purwakantina, jeung imajinasina. Sajak lalaki di Tegal Pati nyaeta sajak anu mangrupakeun epik. Sajak-sajak Sunda umumna lirik, komo dina taun-taun mimiti ieu wangunan sastra diwanohkeun dina basa sunda mah. Teu mustahil lamun etateh dilantarankeun ku sabab hayang dibedakeun jeung wangunan dangding anu umumna efik(wawacan).

Lalaki di Tegal Pati ngagambarkeun kateuneung kaludeung sinatria Sunda nu tutumpuran ngabela ajen diri jeung kahormatana, sacara simbolis oge ngagambarkeun kateuneung kaludeng panyajakna dina enggoning nyanghareupan hirup tarahal nu digurat kutangara durma.